lunes, 24 de marzo de 2014

Euskal Herriko hegaztiak - III


Cuando era niño y andaba en la huerta de Moreo y cuidando las vacas en El Prao de Doña Rufina, al llegar  cada primavera, oía el canto del cuco. Me llamaba la atención, lógico, es muy curioso y atractivo. Pero yo, que estaba acostumbrado a observar al detalle  todo lo que sucedía en aquel bello paisaje que era Moreo, nunca conseguía verle.  Al escuchar ese "cu-cu, cu-cu" me iba acercando al lugar de procedencia del sonido, para poder ver al cuco, aunque fuera al huir de mi presencia, pero nunca conseguía ver al cuco.

Entonces, movido por la curiosidad que siempre he tenido por conocer los detalles naturales, pregunté a unos y a otros (mi padre, mi ama, mi abuela, mi tío...) y nadie me supo decir cómo era el cuco. Ahí me di cuenta de que nadie lo  había visto nunca, aunque todos lo podíamos oír.

En La Pieza de Moreo solía coincidir con la inolvidable Guillerma, que se acercaba a ver si sus vacas estaban bien; y un día le pregunté si ella sabía cómo era el cuco. Y con aquel gesto de mujer luchadora y entrañable que aún recuerdo me dijo: "no, hijo, no sé cómo es, pero dicen que cuando le oyes cantar por primera vez en primavera tienes que tener perras en el bolso y que así no te faltarán en el resto del año". Fue ella quien me contó la leyenda del cuco sobre el dinero.

Pasaron los años. Y yo seguía  pasando muchos ratos por Moreo. Y cada año, el cuco me pillaba sin un duro en el bolsillo cuando  llegaba la primavera y cantaba por primera vez. Así que un año  sentí necesidad de conocerle y  le esperé  un día sí y otro también hasta que conseguí verle, en La Ladera, por encima de Ranes y Espinillas.

¡Qué feliz me sentí! Además, a propósito, llevaba  unas pesetas en el bolso. Después, al volver para  abajo, me pasé a ver si las cuevas de los zorros seguían en los montículos artificiales de arena que habían dejado las excavadoras  cuando se llevaron (casi) toda la arena de Moreo.  Y sí, allí estaban, como cada año.

Moreo  era mi casa en la naturaleza. Por eso, me enfureció tanto que FONORTE, con el  contubernio del ayuntamiento de Zierbena lo destrozase en 2006.  Y nadie entendía porqué me molestó tanto. Ell@s no crecieron en Moreo; yo, sí.

Cuculus canorus / Kukua / Cuco


Kukua

Cuculidae familiako hegazti espeziea da.
Kukua hegaztia bada, hor argi dago; baina ez da hegazti arrunta, hegazti berezia dugu.
Espezie honen beste ezaugarri nagusiena bere kantua da, nondik hegazti honen izena dator (eta ez solilik euskaraz, baizik Europako hizkuntza gehienetan ere: cuckoo ingeleraz, kucku alemanieraz, cucut katalanez,
cuco galegoz ta portugesez, coucou frantsesez, eta abar).
Kukuaren eta bere kantuaren inguruan sineskeria asko da, hura entzuteko momentuan patrikan dirurik duenak urte aberatsa izango duela, etab. Horren ezaguna den kantua arrek egiten dute, emeak erakartzeko, eta emeen kantua apalagoa eta baxuagoa da. 
Kukua beti ezkutuka ibiltzen da. Sekula ez da gizakiaren aurrera azaltzen, alderantziz, bere inguruan norbait sumatzen badu, mututu eta ezkutatu egiten da: kukutu.
Intsinis pinuko baso landaketetan ezartzen da batez ere, pinu-beldar (prozesionaria) asko daudelako. Beldarren jatun sutsua da eta hemen bereziki hain ezaguna den prozesionariarena, beraz, honen eta beste beldar espezie batzuen populazioa kontrolatuta mantentzen du modu ekologiko batetan; funtzio hau azpimarratzekoa da, ez baitaude hegazti asko hain erresumingarri diren beldarrak beraien dietetan sartzen dituztenak.

DESKRIBAPENA
Kukua usoaren tamainakoa dugu (32 cm inguru izaten da luze); bere buztan luzearekin, 13-15 zentimetro ingurukoa. Burua nahiko txikia du eta hego zorrotzak.   Gorputzaren gaineko aldea eta paparra gris-urdinskak dira eta sabela, zuriska eta zerrenda ilunak dituena Izaeraz bizia eta bakartia da, eta beldurtia ere bada. Entzun ongi entzuten du, baina ikusi nekez. Hegalari azkarra da. Harrak irensten ditu kukuak, besteak beste, pinudietako “procesionaria”. Intsektuak ere jaten ditu.

Afrikatik heltzen da txori hau udaberrian eta uda bukaeran edo udazken hasieran egiten du alde. Negua Namibia eta Hego Afrikan igarotzen du. Kukuak  Afrikatik guregana etortzeko 9.000 kilometroko bidaia egin behar izaten omen du urtero , eta normalean, gauez eta bakarrik egindako bidai luzea da.


ARRAUTZA MIMETIKOAK

Gehienontzat jakina da kukuak ez duela habirik egiten eta bere arrautzak ere ez dituela txitatzen; lan horretarako, beste zenbait txoriei iruzurra egiten die.

Kuku emeek arrautza mimetikoak uzten dituzte beste espezieren baten habian eta beraien esku geratzen da txitaldiaren ardura. Kuku emeak habi jabeen ausentziaz baliatzen dira arrautza erruteko. Bi egunetik behin erruten dituzte eta normalean habi bakoitzean arrautza bana jartzen dute; gehienez 8-15 arrautza, guztira. 11-12 eguneko txitaldiaren ondoren jaiotzen dira kuku txikiak. Ordu batzuk beranduago, habiko beste arrautzak habitik behera botako ditu eta bera izango da hortik aurrera jaun eta jabe.

Besteak beste, kaskabeltz, txantxangorriak, txepetxak, buztanikara zuriak, negu-txirta... izan ohi dira kukuaren iruzurraren biktimak. Europan 70etik gora txori mota erabiltzen ditu kukuak kumeak uzteko.

Oro har, txoriek ez dituzte onartzen beste espezie bateko arrautzak beren habian, baina kukuak mimetizatu egiten ditu, habiaren jabea ohar ez dadin.

Bada habien inguruko beste berezitasun bat ere. Txantxangorriaren habian jaiotako kuku eme batek, hari dagokionez, ez ditu arrautzak txepetxaren habi batean jarriko, txantxangorriaren habi batean baizik.


HAMAR AR EME BAKOITZEKO
Animalia bitxia da kukua, beraz. Esan beharra dago, esaterako, kukuen artean arrak emeak baino askoz gehiago direla: hamar ar eme bakoitzeko. Ar bakoitza basoan aritzen da kantari eta emeak ibiltzen dira basoz-baso arren bila. Adi beharko dugu hemendik aurrera kukuaren kantuari. 

KUKUAREN INGURUAN SINESKERIAK
Antzinako euskaldunen egutegiak bi urtaro besterikez zituen: uda eta negua, eta  Ama Birjina Martxoko  egun horixe  (martxoak 25) izaten zen udako lehen eguna. Kukuaren etorrerak lur-soroak neguko lozorrotik esnatu zirela adierazten zuen, negua joan zela, alegia. Hain zuzen ere, Ama Birjina Martxoko egunetik hasi eta 15 eguneko tartean kukuak ez jotzea, gaitz handi eta beldurgarria zen, adierazten bazuen kukurik ez izanik  udaberririk (uda) ez zetorrela. Beraz, Andra Mari Martxoko egunetik hasi eta ondorengo 15 egunetan kukua ageri ez bazen,erten omen zuten “bederatzi idi-pareri gurdia lotu eta bere bila joan behar omen zen Erromako zubira (ortzadarra).


Kukua da denboraren gurpilaren ardatz eta mugarri. Izan ere, kukua udaberriarekin batera dator, bizitza berriarekin batera, eta udaberri bukaeran badoa, eta  halaxe diote esaera zahar batzuk: “kukuek erramun egunan kuku, San Pedrotan mutu“ edo “Kukua Ama Birjina Martxoko egunean hasten da kantatzen Erromako zubian eta San Pedro biharamunean mututzen. Sinbologiz beteta dago kukua eta udaberria, Kukua negua Afrikako hegoaldean igarotzen du eta iparraldea (Europa) epeltzean  9.000 kilometroko bidaia egiten  omen du, hauxe da udaberrian bueltatzen zaigu. Erromako zubia ortzadarra da, urtaro honeko ezaugarri argi bat, euri eta eguzkiko egunak bai dira eta martxoko amabirgiña, ekinozioa, erlijioak kristautasunatutako ospakizun edo tradizio jentila da eta elizaren inguruan aipatzen dute data hortan Ama Birjina haurdun geratu zen eguna omen dela. Izan ere, egun hortatik Eguberri egunera (abenduak 25) bederatzi hilabete daude, Udaberria bizi berriaren urtaroa da, baita Elizarentzat ere.
Udaberria, bertzalde, bizi berri baten esperantza-iturri dugu eta zertaz ez! zorte hobearen itxaropena ere.


Antzinakoentzat  bizimodua nekatuz atera beharra zeukaten bitartean, kukua, berriz, kolpe zorrik jo gabe bizi zen (eta hala bizi ohi da gaur egun ere). Ez egitearren kabiarik ere ez du egiten, arraultzak beste hegazti txikiagoen kabietan jartzen ditu. Kukuak, zeuden arraultzak kabitik kanpo bota ondoren berea jartzen ditu (kolorez eta tamainuz, hautatzen dituen espezieetakoen antzerakoak); horrela, hegazti txikiek berea bezala errutzen eta elikatzek dute kuku txita.  Sinbologiarekin jarraituz, aintzinako baserritarrek (eta gaurko gehienok) seme-alabak aurrera atratzeko eta etxeko lapikoa egunero betetzeko ardurarekin estututa bizi ziren (garen) biztartean, kukuak, berriz, txantxangorria eta txepetxa zituen inude, arestian aipatu bezala  haien kabietan, ezkutuka, arrautza bana errun eta kukukumeak hazteko ardura auzokoari katiatzen zion, kukuaren ardura bakarra eguzkitan gozo-gozo jarrtzea eta kuku han eta kuku hemen jotzea izanez.

Eta jakina, aintzinako gizakiak kukuaren inbidiatan”hi bizi haiz, hi“. Beraiek ere hartuko lukete beraientzat halako bizimodua, baina lan egin behar zen, udaberrian landatu eta erein behar ziren soroak (gaur egun, baratzak prestatzen hasten gara egun hauetan) eta kukua ez bazen entzuten (etorri ez zelako) negu luzea  izango zen eta soroak prestatu edo erein gabeak baziren, akaso hurrengo negurako ez zegoen elikagairik izango eta  berriz entzuten bazen urtea estuasunik gabe pasatuko zuten. Eta, hain zuzen honen inguruan aterako zen herritarren usteak: udaberriko lehen kukuak sakela “bero” duzula harrapatzen bazaitu, ondo joko dizu eta urte osoan ez duzu diru estuasunik izango baina sosik ez baduzu…urte osoan ere ez duzu izango!!.
Esan behar Erramu igandeko pasaietan kukua entzun nuenean sakela zulatuak nituela eta ezta zentimorik nuela eta okerrena dena, nik pasaietan eta baratzea prestatu gabekoa!!!

Iturriak: http://www.erabili.com webguneko “kukuak kuku” artikuloa. wikipedia.org  ”kuku europarra” wikia.
Las cuatro estaciones en el Valle del Baztan” , (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006). Lander Santa Mariaren “El kuku trae la esperanza de vivi”  artikuloa. http://baztangohaizegoa.wordpress.com/2013/03/26/kukua/

KUKUA EUSKAL HERRIKO KULTURAN
Epail edo Marti edo Martxo deitzen dogun urteko hirugarren hileak, beragaz batera ekartzen dau, udabarria. Beti ez dira eguraldia eta giroa udabarrikoak izaten, baina behintzat epailaren 21ean (egun bat atzerago edo aurrerago) udabarrian sartzen gareala txikitatik jakiten dogu eta eguraldi ikertzaileek hala gogoratzen dauskue.  Eta aspalditik lotzen dogu gure herrian gertakari hau txori mota bategaz. Kukua deitzen dogunagaz. Udabarriaren hasiera kukuak iragarten dauan sinismena oso zabala da gure Euskalerrian. Esaera zaharren artean hor daukagu, Martxoko Ama Birjinaren egunean pasatzen dabela kukuak Erromako zubia gure artean denboraldi bategaz egoteko, San Pedro inguruak arte, gitxi gorabehera. Beste esaera batzuk ere ezagunak dira:

Kukua Ama Birjina Martxokoaren egunean Erromako zubían eta handik hamabost egunerako mundu guztian.
Kukuak Ama Birgiña Martxokoz kuku ta San Pedroz mutu.
Kukua etorri, gosea etorri; kukua mututu, gosea bukatu.

Kukua etorri, gosea etorri; kukua joan, gosea joan.
Kukuak kantatzean, euria be eguzki.
Kukuaren otsa, zarraren arnas barritzea.
Kukua udabarriko soldadua, txantxangorria neguko soldadua.
Kuku miku, txoriak umeak sasian ditu.

Kukua egiten du maiatzean kuku, garagarrilean gelditzen da mutu.
Kukuak esan zuen, Andre Mari Martxokoz ez bazetorren, bere hileta-elizkizunak egiteko.
Kukua San Joanetan kuku, San Pedrotan mutu.
Kuku-miki, kuku-miku, txoriak sasian umeak ditu!

Gure garai zaharretan, ugazaba eta morroiaren arteko tratua egitean, kukutik kukura egiten zela esan ohi zen, alegia, urtebeteko tratua.


Norbait, honi ziri eta hari zirika ari denean, zera dio esaera zaharrak: "hari kuku eta honi kuku dabil". Izan ere, kukuaren kantuak badu burla kutsu hori: berariaz kukua noiz entzungo zabiltzanean, orduan mututuko zaizu, baina patrikan txanponik gabe zaudenean orduan joko dizu kuku eta kuku.



IPUINA
Bake ederrean bizi ziren Arrupeko Edubi eta Islao andre-gizonak. Edubik mokadu gozoak prestatu eta Islaok borondate osoz janez. Eguneko ogi zuria eta ardo tanta ez zen sekula falta izaten etxe hartan.
Udaberria mendi eta zelaiak edertzen hasia zen eta erreka bazterretan txori soinuek esnatua zuten.
Islao ibiltari porrokatua zen eta inguruko baso eta iturrietako berri inork baino hobeto zekien. Gure gizonak kezka bat zuen, ordea, bere golkoan:
- Aizu, Edubi. Ba al dakizu aurten oraindik kukurik ez dudala somatu?
- Iaz, honezkero entzuna zeneukakeen, bada.
- Harritzekoa! Aurten ez dakit non ezkutatu den txori hori.
- Ez da urruti izango.
- Banoa. Gaurko honetan entzun behar dut, inola ahal bada.
Irteterakoan, Edubik hauxe gogorarazi zion Islaori:
- Eta, ba al daramazu txanponik patrikan?
- Horretan dut, bada, nire arretarik handiena. Badakizu, kukua lehenbiziko aldiz entzuten denean, patrikan dirurik ez badaramazu, urte guztian dirurik ez dugu inguratuko. Aldean dirua duzula entzuten baduzu, berriz, urte guztirako dirua duzu etxerako.
Atera zen Islao baso aldera, bere txanponak noizean behin eskuz ukituz eta txintxin hotsa ateraz. Baina, kuku hori ez zen inon agertzen. Jo gora, jo behera; goiz osoan zehar arakatu zituen inguruetako erreka zulo eta muino gain guztiak. Alferrik, ordea, guztia! Kukuak ez zion Islaori kantatu nahi izan.
Eguerdi aldera, nekatuta, zuhaitz baten kontra eseri eta arnas pixka bat hartzeko gelditu zen. Nekeak logura ekarri zion eta laster zen lo zurrunga betean.
Deabruak hala nahi, eta horra non datorren bide hartatik barrena Patxi Eskugarbi; besteren poltsak garbitzen ondotxo zekiena. Ikusi du Islao lozorroan, eta berehala esnatu zaio haren diru egarria. Isil-isilik hurreratu zitzaion eta gizon lotiak hain arreta handiz sartu zituen txanpontxoak patrikatik kendu zizkion poliki asko.
Esnatu zenean, etxe aldera joan zen gure Islao. Eta halako batean, berehala hasi zitzaion alboko pagadian kukua kantari. Harena, bai, poza! Eskua sakelara sartu du bere txanponak ukitzeko, eta haren nahigabea! Izan ere, patrika hutsik zeukan.
Kukua gero eta kantu gehiago egiten hasi zen. Ezker-eskuin, nondinahi sortzen zitzaion txori kanta bizia. Berari irriz eta burlaz ari zitzaiola esan behar!
Etxeratu zenean, Edubi galdezka hasi zitzaion:
- Eta? Entzun al duzu gaur kukua?
- Bai, nire zoritxarrez.
- Zer gertatu da, bada?
- Ondotxo dakizun bezala, irteterakoan txanponez betea eraman dut nire sakela. Baina kukua hasi denean, ez neukan alerik nire patrikan. Hori bai gure zoritxarra!
- Egingo nuke Patxi Eskugarbik eraman dizkizula txanpon guztiak. Alde horretatik etortzen ikusi dut eta.
- Noiz izan da hori?
- Oraintxe, edo, lehentxeago.
- Ederra egin dugu! Ni nekatuta lo gelditu naizenean, hark egingo zuen berea. Eta orain lapur batengatik galdu behar al dugu?
- Zaude patxadan, gizona. Jaungoikoa ez ahal da horrelako huskeriatan sartuko! Kukua kuku, biziko gara gure txokoan.
(EBARISTO BUSTINTZA "KIRIKIÑO", Euzko-Gogoa aldizkaritik hartua eta moldatua, 1957ko urtarrila-otsaila). Iturria: http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780


Adierazi duzuen bezala kukutu hitza ezkutatu adierazteko erabiltzen da. Haur jolasetan hitz hori edo antzekoa oso erabilia zen, egun, gordeketan edo ezkutaketa deituriko jolasak izendatzeko. Etnikerrek argitaratutako "Juegos Infantiles en Vasconia" liburuan honelako aldaera asko jaso dituzte:
Kuku miku
xoriak umiak ditu
nun ditu?
hor dituk sasian
sudurraren pian
Kuriketan edo kukutan jolasteko garaian "itsua " zen haurrak (besteak bilatu behar zituenak) honelako abestitxoa abesten zuen besteen bila abiatu aurretik. Izan ere, euskaraz egiten ziren honelako jolasetan zenbatzeko ohiturarik ez omen zegoen.
Jarraian gordeketa jolasa izendatzeko aldaera batzuk jarriko dizkizuegu. Urtxintxa Eskolak argitaratutako "Euskal Jolasen Bilduma" CDromean gehiago aurki ditzakezue:kuriketan, kiriketan, kubike, kuike, kukuka, kukutan, kukulauka, kukumikuka.
 Iturria: Jaime Altuna (Urtxintxa Eskola), http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780


Gaur egun, bizimoduarengatik eta askotan erosotasunagatik, bikote askok eta askok seme-alaba bakarra ekarri ohi dute. Kukuak ere arrautza bakarra jarri ohi du auzokoaren habian. Beraz, seme-alaba bakarra ekarri duen bikote horrek kukuarena egin duela esan ohi da Euskal Herriko hainbat bazterretan, baita Azkoitian ere.
Iturria: Itziar Olaizola Etxaniz (azkoitia). http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780

Ipuin askoren protagonista da kukua:
Kaletar biri, mendi buelta egiten ari zirela, kukuak jo zien. Biak poz-pozik zeuden, zein baino zein poz handiagoz. Batak zioen: "Neuri jo dit". Besteak: "Ez, neuri". Kaskagogor, biak hala biak, nork bereari eutsiz. Auzia ezin konpondu eta, sortutako eztabaida erabakitzeko, abokatu batengana joatea erabaki zuten. Abegikor hartu zituen abokatuak. Gertatutakoaren berri eman ziotenean, hala esan zien: "Nik aurretik hartu behar izaten dut abokatu-saria eta gero iritzia eman". Eskaria onartu eta ogerleko bana eman ziotenean, horrela esan zien abokatuak: "Nori jo ote dio ba kukuak: hiri ez, hiri ere ez. Neuri bai, ordea".
Iturria: Juan Dorronsoro Iriarte (Irun).  http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780



Umetatik izan det bertso afiziyua, ta Hernaniko Langile ikastolan nebilela-zazpigarren mailan-eakutsi zian bertso hau Urnietako gelakide batek, be attonak kantatze omentzun. Eztakit zenena izangoan. Lazkaottikina akaso?

Apirilean etorri zinan
eta San Juanetan juan.
Atzo goizean pago gainean
eta gure etxe onduan,
kuku txoria entzun nunian
atera nintzan orduan.
Hark kuku otsez, nik nere bertsoz
elkar agurtu genduan.

Iturria: Gorka Tolosa (Hernani). http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780

Txoriaren kume arraroak
Bazen behin txori bat. Maiatza aldea zen eta egun batean sei arrautza egin zituen. Txoriak kabia utzi eta jateko bila abiatu zen egun batean. Janari asko bilatu zuen: txitxareak, sugandilak eta horrelako narrasti asko. Txoria orduan abiara joan zen eta gauza arraro bat ikusi zuen: sei arrautza beharrean bederatzi arrautza topatu zituen habian. Handik egun batzuetara kumeak arrautzetatik errun ziren. Guztiak berdin-berdinak ziren beste hiruak ezik. Orduan txoria kumeen amaren bila hasi zen. Basoan zebilela kuku hots bat entzun zuen. Handik bi kilometrotara berriz entzun zuen kuku hotsa baina oraingoan gertuago eta garbiago. Txoriak bere ama hori izango zela eta kukuaren bila abiatu zen. Handik kilometro batera aurkitu zuen kukua. Txoriak kukuari bere berdinak zirela esan zion. Kukuak bereak zirela bai, baina ez zituela hartu nahi esan zion txoriari. Orduan txoriak esan zion:
-Zure kumeak zeuk zaindu behar ditutu eta ez nik. Zeuk ez badituzu nahi hotzez hilko dira eta gainera zergaitik beste baten habian utzi? Hotzez hilko dira zuk ez badiezu jana ematen.
Kukuak orduan txoriari hau esan zion:
-Beno nik hartuko ditut baina zuk lagundu egingo didazu.
Handik aurrera kukua, txoria, txoriaren zazpi kumeak eta kukuaren hiru kumeak pozik eta arazorik gabe bizi izan dira be.
JAIONE  IRURETAGOIENA  AMILIBIA. 
Iturria: http://www.eskolatxikiak.org/txikipress/txp8/ipuinak/txoriaren_kume_arraroak.htm

BELEA ETA KUKUA
UXUE ZURIARRAIN, 2014(e)ko otsailak 10, astelehena

Udazkenean, egun haizetsu batez, basoz inguratutako soro eder batean, han zegoen belea artoa jan eta jan. Belea, ez zen gaiztoa, baina ez zitzaion batere gustatzen gauzak  beste norbaitekin banatzea. Bera, kanpotik, beltza zen, mokoa eta hankak berriz, eguzkia bezain horiak zituen, tamainaz nahiko handia zen.

Handik gertu, basoaren ertzean, bazen erreka garbi bat, bere ondoan lizar bat,  bertan kukua habia egiten ari zen, negua bertan pasatzeko. Habia egiten ari zen bitartean, kuku-kuku, kantatzen zuen. Kukua txintxoa zen, baina ez zuen inoiz momentuan disfrutatzen, beti geroari begira. Kanpotik, oso txikia zen, elur bola bat bezala.

Kukuak, habia bukatu ondoren jan bila joan behar zuen, negua bero eta goserik gabe pasa zezan.

Jan bila, belea zegoen sorora joan zen, eta bertan egin zuen topo belearekin. Beleari ez zitzaion oso ongi iruditu, berak jaten zuen soro berdineko artoa jatea kukuak. Segundo pare bat pentsatzen egon ondoren, kukuarengana jo zuen:
 
-Kaixo kukua- esan zion beleak bekokia zimurturik zuela.

-Kaixo belea- orduan kukuak 

-Zer darabilzu paisaia hauetatik? – jarraitu zuen beleak.

-Negurako jana biltzen ari naiz- erantzun zion kukuak artoa biltzen ari zen bitartean.

Segituan beleak:

-Orduan, segi ezazu artoa biltzen - berriz ere bekokia zimurturik.

Bai, hori esan zuen beleak baina ez zen berak nahi zuena.

Geroxeago, kukuak jada arto gehiago hartu ezin zuenean, habiara abiatu zen artoa uztera.
Beleak atzetik segitu zion, artoa non uzten zuen jakiteko. Kukuak habian utzi zuen artoa, eta habian etzan zen, nekaturik zegoelako.        

Belea aho zabalik geratu zen, kukuaren habia ze toki ederrean zegoen ikusi ondoren, eta ikaragarrizko inbidia sentitu zuen.

Bera ere, aldameneko zuhaitz batean hasi zen habia egiten, baina, bukatzerako negua heldu zitzaion. Ondoren konturatu zen, aurrez ez zuela jateaz gain ezertaz pentsatu, eta orain ez zuela kukuak zuen babesa, baina arazoa ez zuela inbidiarekin konponduko.

Aurrerantzean, argi zuen, aurrez pentsatuko zuela bere jokaeraz eta ez geratu besteengan inbidiarekin.

Besteengan inbidia edukitzea txarra da, horrek arazoak sortze baititu.
http://euskera1dbharalar.blogspot.com.es/2014/02/uxue-zuriarrain-belea-eta-kukua.html


"Etorri da kukua, joan da negua".
Gaur da Ama Birjina Martxokoa. Esaera zaharra da gaurko egunez pasatzen duela kukuak Erromako zubia, gure artean gelditzeko sanpedroak arte. Seguru asko, hauxe izango da gurean zeresan gehien eman duen hegaztia.
Izatez, hegazti migraria da kukua. Afrikan ematen du negua, Sahara azpiko Afrikan. Orain handixe datorkigu.

Basozainek basoko berri jakiten dute eta Jose Manuel Oriari deitu diot. «Nik gaur entzun diot kukuari, neure etxetik gertu, Zeraingo Aizpean. Eta Idiazabalgo lagun batek esan dit lehengo igandean entzun ziola aurreneko aldiz».

Gero beste basozain bati deitu diot, Mikel Olanori, oso jakintsua baita hegazti kontuetan, Aranzadi elkarterako ere lanean aritzen delarik. Hau esan dit: «Batik bat arriskuan edo galzorian dauden hegaztiei erreparatzen diegu guk. Eta kukua ez dago galzorian. Normalean, entzun egiten da kukua. Ikusten zailago da. Beti esan izan da txantxangorrien habietan ipintzen duela arrautza, baina hori mitoa da. Hegazti txiki intsektujale askoren habiak 'alokatzen' ditu: txinboak, txioak, txirtak...»

Josemari Iriondorekin egin dut topo kalean, eta segituan agindu dit Basarriren testu zahar bat. Baita esan ere: «Guretzat oso sakratua izan da kukuaren asuntoa. Beti entzun genuen udaberrian lehenengo aldiz kukua entzutean patrikan pezeta batzuk izatea garrantzitsua zela, gero urtean zehar sos batzuk beti eskura izateko. Basarrik, 1930ean, bere lehenengo idazlana 'Euzkadi' aldizkarian kukuari buruz egin zuen; oso idazlan bitxia».

Bizkaieraz idatzi zuen Basarrik eta hau da testua:
«Lengo egunien neure zeregin batzuk egin biar nebazala ta emendik urreko baserritxu batera jun, eta nun entzuten dodan neure ondoko zuaitz baten gaiñien txori nabar bat, kuku! ta, kuku!, abesten ebala. Ta neu zurtz eginda asi nintzen sakelera eskua sartzen, baiña sakelien ez egoan sakela baiño...
-Au da zoritxarrekoa izatie!-, esan notson urrengo topau neban gizon bateri. Eta erantzun eustan gizon orrek:
-Zoritxarrekoa diñok, mutil? Ni bai zoritxarrekue. I, sikiran be, soiñeko barrijekin atrapeuk, baiña ni, alan be, zarrakin eta txiro».

Eta artikuluari bertso hau erantsi zion Basarrik: 
«Kukua oska dabil aspaldi guztian, 
sakel utsik badago beraren urrian.  
Baiña bete, mutillak, goi gora artian, 
arlote izan ez gaizan aurtengo urtian».

Euskaltzaindiak plazaratu duen Euskal Herri Hizkeren Atlasean, Leitzan jasotako ohitura zaharra aipatzen da: alegia, kukua lehenbiziko aldiz aditzen zenean, segituan poltsikotik dirua atera behar zen eta, bigarrena entzun baino lehen, dirua kukuari erakutsi.
Atlas horrek dioenez, «esaera franko bildu da eta horietan gehienetan kukuak duen irudia aski ezezkorra da». Egia da hor badagoela kutsu negatiboko esamolde zahar bat oso hedatua: «kukuak oker jo». Zerbait espero ez den bezala gertatzen denean esan ohi da.

Aprobetxategi izatea egozten zaio kukuari. Atañok hau idatzi zuen bere Txantxangorri kantarian: «Joan zaneko guda madarikatuaren ondorenak! Kanpotik datozenak, kukuak dituk oiek; ezin mantendurik ari geran txantxangorriak, berriz, euskaldunok».

Baina nik esango nuke kukua, batez ere, mandataria dela, mezularia. Bere kantuarekin, esaten digu beste negu gorri bat garaitu dugula, beste urte bat irabazi dugula. Julian Alustiza "Aztiri" frantziskotarrak hau idatzi zuen "Euskal baserriaren inguruan" liburuan: «Kukuak, adibidez, zorte ona ekartzen zuela uste zuten. Hori horrela, gure zaharrei eta gaixoei, poztu aldera ere, hauxe esan ohi zitzaien: 'Kukua laster azalduko da, eta bizkortu bat emango dizu zuri ere'. Eta hamaika aldiz, gaitzak eta etsipenak jota zegoen gizarajoak erantzun ohi zuen ondotik: 'Aurtengo kukurik ez diat nik entzungo'».

Bai, kukuak eman du zeresana eta zer kantatua. Adibidez, Rufino Iraolak honela jaso zuen gogoan Lazkao Txikik Lazkaomendin 1988. urte inguruan kantatutako ale hau:
Birigarroa arbolan eta
xoxoa sasi onduan...
gaur goizean'e eginahalean
hor ari ziren kantuan.
Kukua, berriz, zuhaitzik zuhaitz
«kuku» hemen ta «kuku» han;
kalendario gabe badaki
noiz etorri ta noiz juan.
Lazkao Txikik oso kukuzalea izan behar zuen. Esaterako, ale eder hauek dakartza "Irriz eta malkoz" liburuak. 1992an, Irunean, gai-emailak hau galdetu zion: «Berriz jaiotzerik balego, zer?». Eta Lazkao Txikik:
Berriz jaioko baldin banitza
zan gaia eo nuen itza,
len jaio giñan eta oraindik
illaren bildur gabiltza.
Berriz jaiota ote nezake
nik zorion baten ditxa?
Eta kukua izan nai nuke
berriz jaioko banitza.
Beti kukua izan nai nuke
ta denok artu kontuan,
beste txori bat alaiagorik
bai ote dago munduan?
Arbolarikan arbola dabil
eten gabeko kantuan,
etxean beiñ e golperik ez ta
beti or dabil kanpuan.
Edo bestela kukuarekin
pentsatzen guztiok jarri,
txoritxo orrek ongi badaki
mundu guziaren berri.
Urte guzia pasatutzen du
ara juan, onera etorri,
mutil panpoxo asko bezela,
udaberriz udaberri.

Xenpelar Dokumentazio Zentrora ere jo, eta hango Nere Erkiagak batzuk pasa dizkit. Adibidez, 1976an, Mattin eta Lazkao Txiki gertatu ziren Lesakan. Mattin kukua zen, eta Lazkao Txiki txantxangorria.
Txantxangorriak (Lazkao Txikik) honela egin zion errieta kukuari:
Arbolaren gaiñean
or zabiltza sarri,
ku-ku eta ku-ku beti
estu eta larri.
Txantxangorriak badaki
alperraren berri,
nere kabian etzazu
arrautzarik jarri.
Iturria: fibargutxi@diariovasco.com

      Cuco     

Cuando empecé a aprender Euskera hace ya treinta años, el primer libro que me dieron en el euskaltegi de Santurtzi fue "Oinak", de Xabier Amuriza. Durante más de una década fue el primer libro que  se recomendaba a los que queríamos ser euskaldun berriak. Y en el primer capítulo de "Oinak" se hablaba del cuco, "Kuku birpiztua". Hoy, treinta años después, le encuentro un sentido diferente a esta lectura. Su último párrafo decía así:
"Nor zara zu? Kuku birpiztua zara zu. Kuku ikaslea. Ikasle berria. Kuku euskalduna, euskaldun berria, kuku birpiztua. Kukuak euskaraz daki. Ez da asko, baina apur hori euskaraz kantatzen du. Nahi duzu euskaraz jakin? Hemen daukazu kuku birpiztuaren habia. Udaberria. Ba dator kuku berria. Ongi etorri eta bihar arte."


El cuco es un ave esquiva y solitaria, que tiene dos características que la hacen muy singular: la primera su inconfundible canto "cu cu"; y la segunda,  la de poner sus huevos en nido ajeno. 
La hembra del cuco pone sus huevos de uno en uno en los nidos de otras especies de aves con el propósito de que éstas los incuben y los críen. Es todo un parásito de la incubación, pero debido al riesgo que conlleva su estrategia, de los aproximadamente 14 huevos que una hembra pone en una temporada, sólo conseguirán salir adelante 3 de sus crías, las demás, morirán. La hembra cuco observa detenidamente los nidos de otras especies de aves y comienza la formación del huevo en su interior, y cuando uno de los nidos es abandonado por un instante, el cuco pone en 2 segundos su huevo en él y se come a uno de los del ave  que anida allí. Aproximadamente 11 días después sale la cría, que en cuanto tiene 10 horas de vida comienza a tirar hacia fuera los otros huevos o a los hermanos de nido. Algunas especies como el mirlo común se dan cuenta del engaño y tiran el huevo al suelo, por lo que, generalmente, el cuco reconoce el nido de la especie donde se crió y siempre intenta "colocar" sus huevos allí. Se sabe que el cuco parasita a más de 30 especies de aves (Petirrojo, Erithacus rubecula; Chochín, Troglodytes troglodytes; Acentor Común, Prunella modularis; Carricero Común, Acrocephalus scirpaceus; Pardillo, Acanthis cannabina; Bisbita Arbórea, Anthus trivialis; Escribano Soteño, Emberiza schoeniclus; Tarabilla Común, Saxicola torquata; Papamoscas Gris, Muscicapa striata; Curruca Capirotada, Sylvia atricapilla; Colirrojo Real, Phoenicurus phoenicurus; Triguero, Emberiza calandra; Mosquitero Común, Phylloscopus collybita; Curruca Carrasqueña, Sylvia cantillans; etc.)

Llega a nuestras tierras en marzo, cuando los árboles comienzan a cubrirse de hojas y lo ocultan; en esta primera época cantan macho y hembra, particularmente el primero. El Cuco comienza a cantar inmediatamente después de su llegada en los últimos días de marzo. Su máxima intensidad es alcanzada en abril y mayo y a partir del 20 de junio se oye mucho menos. En los primeros 10 días de julio su canto es muy esporádico u ocasional.
Cada hembra tiene su territorio que no suele ser muy extenso, unas 3-5 hectáreas, únicamente para controlar nidos donde poner sus huevos, pero no para comer. A este territorio vuelve año tras año.


Según Chance (1922, 1940) cada hembra se empareja con un mismo macho de por vida y, supuestamente, viajan juntos a África. Basaba esta aseveración en que ambos regresan siempre a la misma localidad. En cualquier caso esto es muy difícil de probar.
El Cuco Común está distribuido prácticamente por toda la Península Ibérica. Los adultos parten hacia África, donde pasarán el invierno, una vez realizada la puesta en julio. Los jóvenes marchan más tarde, en agosto-septiembre, sin ser guiados por sus padres, a los que no conocieron nunca. Por otra parte, el cuco emigra de noche y aisladamente. Existe, pues, de forma cierta en este caso, un sentido innato de navegación, que permite a los jóvenes encontrar el rumbo de sus cuarteles de invierno. Se desplazan hacia el sudoeste, en un largo viaje en solitario que les lleva, tras cruzar el Sahara, hasta los bosques ecuatoriales, donde hallan por fin el refugio invernal de su especie.

Alimentación: El principal alimento de este insectívoro son las orugas, que puede identificar a larga distancia desde un puesto de un punto elevado. Una de sus preferidas es la oruga procesionaria del pino (Thaumetopoea pitvocampa). El cuco destripa las orugas, vacía el contenido intestinal y a continuación se las traga, para luego regurgitar sus pelos. También come insectos, arañas, ciempiés y lombrices de tierra; los pollos comparten la dieta de las aves que parasitan, habitualmente, insectos, pero a veces semillas, como cuando los padres adoptivos son pardillos.


Descripción:
El cuco es un ave de tamaño mediano, con la cola y el cuerpo alargados y unas patas muy cortas y zigodáctilas. El plumaje de las partes superiores es uniforme y de color gris. El vientre es de color blanco con un barrado oscuro. Las hembras pueden ser algo pardas en la zona del collar, e incluso pueden llegar a serlo todas las partes superiores, en la denominada fase parda. La cabeza es toda del mismo color que el dorso y presenta un pico puntiagudo, algo curvado y ojos con iris de color amarillo en los adultos  y pardo en los jóvenes. Los jóvenes cucos pueden ser reconocidos por una mancha blanca que tienen en la nuca. 

Hábitat: Los cucos son bastante frecuentes en todo tipo de ambientes, ya sean terrenos arbolados, tierras de labor e incluso zonas montañosas. Probablemente verás su figura oscura y esbelta volando bastante rápido sobre campos y zonas abiertas entre bosques y zonas arboladas. El cuco es un visitante veraniego en Europa (finales de marzo a septiembre) y pasa el invierno en África. Su población en Europa es abundante y está ampliamente distribuida y sin amenazas importantes, pero conviene recordar que depende de otras aves que sí pueden estar amenazadas

La mala fama del cuco:
Posiblemente el ave con peor fama del mundo animal no sea el buitre o el cuervo, posiblemente el ave con peor fama sea el CUCO.
Clasificamos los comportamientos de los animales según nuestra cultura, y los adjetivos que se les atribuyen al cuco son poco halagüeños: explotador, tramposo, mentiroso, farsante, etc ... Pero como he dicho, son solo clasificaciones de nuestro sistema moral hacia una táctica de supervivencia, que sin embargo, es tan válida como cualquier otra.
Lo que provoca esta enemistad hacia el cuco es que se aprovecha de otras aves, las explota, las engaña y las hace esclavas. Lo que sucede es que cuando el cuco detecta que un ave (normalmente un ave pequeña e insectívora) esta poniendo huevos, el cuco deposita en el nido un huevo junto a estosPero el plan del cuco no acaba ahí, una vez los huevos eclosionan (normalmente el del cuco es el primero) el pollito del cuco no para hasta deshacerse de todos los demás huevos, ya sea empujándolos hasta tirarlos del nido o dando picotazos hasta que acaba con ellos. De esa manera consigue que el alimento que traen los padres, los pájaros huéspedes, sea únicamente para él. Engañados, los pájaros huéspedes alimentan al único que no es su hijo sino el del cuco, y además, es el asesino de los hijos muertos.

 Todas las hembras en actitud de poner se sitúan después del mediodía en un punto ventajoso desde el que vigilan el nido de su huésped, esperando el momento oportuno. Las puestas se efectúan entre las 15:30 h y las 17:30 h horas, invariablemente. Nunca ponen los huevos por la mañana.

 La información expuesta menciona las fuentes de origen. Y las imágenes han sido capturadas de Internet con fines meramente educativos e ilustrativos.

Fuentes informativas:
http://www.pajaricos.es/c/c1/cuco.htm
http://ichn.iec.cat/bages/pinedes/cCuculus%20canorus.htm
http://www.pajaricos.es/mas/mascucocomun.htm


Euskal Herriko hegaztiak - I (Garrulus Gladarius /Eskinosoa / Arrendajo)

Euskal Herriko hegaztiak - II (Erithacus rubecula / Txantxangorria / Petirrojo)

1 comentario:

  1. Kuku kukua ez dauka ile bat ERE es tontolapikoa asierlarra kuku kuku kuku.......

    ResponderEliminar

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...